Święty Zygmunt

Kościół

Pierwsza wzmianka poświadczająca istnienie parafii częstochowskiej zachowała się w najstarszych, znanych wykazach świętopietrza z lat 1325-1327. Wzmianka ta dotyczy świątyni na górze Starej Częstochowy (nazwanej później Jasną Górą). Pierwotny kościół parafialny nosił wezwanie Najświętszej Panny Maryi. W świetle relacji Jana Długosza klasztor jasnogórski zbudowany został tam „gdzie niegdyś stał kościół parafialny zarządzany przez kler świecki, drewniany, skonstruowany z bali sosnowych”. Dziejopis zaznaczył, że pamięta, iż ów kościół osobiście widział.

W 1382 roku książę Władysław II opolski sprowadził z Węgier eremitów św. Pawła pustelnika (później zwanych paulinami) i za zgodą biskupa krakowskiego Jana Radlicy osadził ich przy najstarszym kościele parafialnym. Ponieważ prawodawstwo zakonu zakazywało zakonnikom pustelniczych zgromadzeń prowadzenia parafii, nastąpiło przeniesienie fary częstochowskiej do istniejącego w pobliżu przeprawy przez Wartę kościoła filialnego. Pleban częstochowski, z miejscowej rodziny rycerskiej - Henryk Biel z Błeszna h. Ostoja, na mocy dekretu biskupa krakowskiego Jana Radlicy przeniósł, więc parafię do filialnego kościoła pw. św. Zygmunta na obszarze miasta Częstochowy. Kościół ten nosił więc od początku wezwanie św. Zygmunta, chrześcijańskiego króla Burgundów, niezwykle rzadkie na ziemiach polskich. Częstochowska świątynia jako trzecia otrzymała tego patrona, po kościele katedralnym w Płocku i kościele zakonu joannitów w Koźlu. Kościół filialny pw. św. Zygmunta w Częstochowie powstał zapewne w związku z lokacją miasta Częstochowy u przeprawy przez Wartę – a więc najprawdopodobniej w latach siedemdziesiątych XIV wieku, niewątpliwie przed rokiem 1377. Za czasów Długosza w skład parafii częstochowskiej oprócz samego miasta Częstochowy wchodziły wsie: Konopiska, Dźbów, Błeszno, Wrzosowa, Kiedrzyn, Wierzchowiska, Wyczerpy, Kawodrza, Grabówka, Częstochówka (czyli Stara Częstochowa) oraz osady kuźnicze Błeszno i Gnaszyn.

Pierwotny budynek kościoła zapewne również był drewniany. Sądzić należy, iż świątynia murowana powstawała etapami. Zrazu wzniesiono jednonawową budowlę z dwuprzęsłowym prezbiterium (po 1382 r.) – później natomiast rozbudowano powiększając nawę oraz wznosząc wieżę od zachodu (przypuszczalnie w pocz. XV w.).

W 1474 r., na podstawie dokumentu wystawionego przez Kazimierza Jagiellończyka, pleban Piotr z Charszewic przekazał ów kościół parafialny, określony jako „dawno zbudowany”, paulinom jasnogórskim, którzy niebawem pobudowali obok klasztor. Zabudowania kościelne wielokrotnie niszczone były pożarami. Takie kataklizmy miały miejsce m.in. w latach 1505 i 1519.

W 1642 r. z inicjatywy prowincjała paulinów, ojca Andrzeja Gołdonowskiego, po stronie północnej wzniesiono kaplicę pw. św. Anny, natomiast w przedziale lat 1640-1647 dobudowano niewielką zakrystię. Kolejne powiększenie kościoła nastąpiło w 1661 r. dzięki fundacji Grzegorza Otwinowskiego herbu Gryf, właściciela Błeszna i Wrzosowej oraz kuźnicy w Dźbowie. Powstała wówczas od południa, przy pierwszym przęśle korpusu kaplica św. Grzegorza. Niestety później kościół był wielokrotnie palony i dewastowany, szczególnie w czasach najazdu szwedzkiego w 1655 r. i rokoszu Jerzego Lubomirskiego w latach 1665-1666. Gruntownie wyremontowany został dopiero w 1680 r. przez plebana Konrada Raciborskiego. Wówczas to zapewne rozebrano zakrystię, „o spękanych murach i sklepieniu”. Świątynia ucierpiała także w czasie wydarzeń w 1702 i 1709 r., kiedy to wojska szwedzkie splądrowały w Częstochowie budynki kościelne. W drugiej połowie XVIII stulecia kościół był trzykrotnie trawiony przez pożar - w 1760, 1779 oraz 1783 roku. W czasie ostatniego ze wspomnianych pożarów oprócz zewnętrznych uszkodzeń ucierpiało także wnętrze. Do odbudowy przystąpiono już w tym samym 1783 roku, ale ze względu na rozległy zakres prac i brak należytych funduszy remont rozłożono na etapy. W pierwszej kolejności jednonawową świątynię przekształcono na trójnawową bazylikę, poprzez dostawienie od zachodu do dwóch kaplic (św. Anny i św. Grzegorza) po dwa przęsła. W 1787 roku przebudowano również fasadę, przy czym dotychczasowa jednowieżowa fasada ustąpiła miejsca dwuwieżowej. Na koniec, w 1789 roku w narożniku południowo-wschodnim przy prezbiterium wzniesiono nową zakrystię.

Wydany w 1864 r. ukaz carski nakazywał przekazanie zarządu kościoła i parafii klerowi diecezjalnemu. Parafię częstochowską odebrano paulinom w ramach represji za zaangażowanie zakonu w Powstaniu Styczniowym. W dwa lata później kościół powrócił więc po wiekach w zarząd księży diecezjalnych.

W końcu XIX wieku, z inicjatywy ks. Michała Nowakowskiego (proboszcza 1868-1901), dostawiono do zakrystii od wschodu przybudówkę. W czasie pierwszej wojny światowej (1915-16) Niemcy zarekwirowali stare dzwony sprawione w 2 poł. XVIII w.

W okresie II wojny światowej kościół był dwukrotnie zamykany, w 1941 oraz 1944 roku. Przez pewien czas służył Niemcom za magazyn wojskowy. W czasie działań wojennych na początku 1945 r. zabudowania kościelne nie uległy większym uszkodzeniom, z wyjątkiem wieżyczki na sygnaturkę i zegara na fasadzie. Mimo to, ze względu na ogólne zabrudzenie wnętrza w latach 1947-1948 przystąpiono do prac porządkowych. Odmalowano wnętrze, a sklepienia ozdobił malowidłami Jerzy Ostrowski. Wspomniane malowidła zostały usunięte w 1971 r., w czasie generalnego remontu przeprowadzonego staraniem ks, Władysława Gołąba. Wówczas nastąpiła wymiana tynków zewnętrznych i wewnętrznych, cokół natomiast oblicowano piaskowcem. Ponadto w południowej krypcie urządzono kaplicę Adoracji Najświętszego Sakramentu. Ponownie prace przy elewacji kościoła, wykonał już w XXI wieku obecny proboszcz ks. Marian Wojcieszak.